Η «παγίδα του Θουκυδίδη»: Απαραίτητα μαθήματα από την αρχαία Ελλάδα για Κίνα και ΗΠΑ, ή μήπως…

Ανάλυση του Andrew Latham (Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων στο Macalester College των ΗΠΑ) για το «The Conversation», ένα δίκτυο μη κερδοσκοπικών ΜΜΕ:

Η λεγόμενη «παγίδα του Θουκυδίδη» έχει γίνει βασικό στοιχείο σχολιασμού της εξωτερικής πολιτικής την τελευταία περίπου δεκαετία, που επανέρχεται τακτικά για να πλαισιώσει την κλιμακούμενη αντιπαλότητα μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κίνας.

Επινοήθηκε από τον πολιτικό επιστήμονα Γκρέιαμ Άλισον – για πρώτη φορά σε άρθρο των Financial Times

το 2012 και αργότερα αναπτύχθηκε στο βιβλίο του «Destined for War» το 2017 – η φράση αναφέρεται σε μια γραμμή του αρχαίου Έλληνα ιστορικού Θουκυδίδη, ο οποίος έγραψε στην «Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου» του: «Ήταν η άνοδος της Αθήνας και ο φόβος που αυτό ενστάλαξε στη Σπάρτη που έκανε τον πόλεμο αναπόφευκτο».

Με την πρώτη ματιά, αυτό παρέχει μια συναρπαστική και βολικά συσκευασμένη αναλογία: Η άνοδος των δυνάμεων προκαλεί άγχος σε κατεστημένα, οδηγώντας σε σύγκρουση.

Στο σημερινό πλαίσιο, το υπονοούμενο φαίνεται ξεκάθαρο – η άνοδος της Κίνας είναι βέβαιο ότι θα προκαλέσει σύγκρουση με τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπως έκανε κάποτε η Αθήνα με τη Σπάρτη.

Αλλά αυτό το πλαίσιο κινδυνεύει να ισοπεδώσει την πολυπλοκότητα του έργου του Θουκυδίδη και να διαστρεβλώσει το βαθύτερο φιλοσοφικό του μήνυμα. Ο Θουκυδίδης δεν άρθρωνε έναν ντετερμινιστικό νόμο της γεωπολιτικής. Έγραφε μια τραγωδία.

My latest explainer at The Conversation, this one on the Thucydides Trap. Enjoy!https://t.co/E7xp2DSO0z@defpriorities @Diplomacy_Peace @Macalester

— Prof. Andrew A Latham (@aalatham) April 15, 2025

Η ιστορία επαναλαμβάνεται ως τραγωδία;

Ο Θουκυδίδης πολέμησε στον Πελοποννησιακό πόλεμο από την αθηναϊκή πλευρά. Ο κόσμος του ήταν βουτηγμένος στις ευαισθησίες της ελληνικής τραγωδίας και η ιστορική του αφήγηση φέρει αυτό το αποτύπωμα παντού.

Το έργο του δεν είναι μια πραγματεία για το δομικό αναπόφευκτο, αλλά μια εξερεύνηση του πώς η ανθρώπινη αδυναμία, η πολιτικά λανθασμένη κρίση και η ηθική παρακμή μπορούν να συνδυαστούν για να εξαπολύσουν την καταστροφή.

Αυτή η τραγική ευαισθησία έχει σημασία. Εκεί όπου οι σύγχρονοι αναλυτές αναζητούν συχνά προγνωστικά μοτίβα και εξηγήσεις σε επίπεδο συστήματος, ο Θουκυδίδης επέστησε την προσοχή στον ρόλο της επιλογής, της αντίληψης και του συναισθήματος.

Η ιστορία του είναι γεμάτη με τα διαβρωτικά αποτελέσματα του φόβου, τις αποπλανήσεις της φιλοδοξίας, τις αποτυχίες της ηγεσίας και την τραγική αποκάλυψη της κρίσης. Αυτή είναι μια μελέτη στην ύβρις και τη νέμεση, όχι στον δομικό ντετερμινισμό.

Πολλά από αυτά χάνονται όταν η φράση «η παγίδα του Θουκυδίδη» αναδεικνύεται σε ένα είδος οιονεί νόμου της διεθνούς πολιτικής. Γίνεται συντομογραφία του αναπόφευκτου: η δύναμη αυξάνεται, ο φόβος ανταποκρίνεται, ο πόλεμος ακολουθεί.

Αλλά ο ίδιος ο Θουκυδίδης ενδιαφερόταν περισσότερο για το γιατί ο φόβος επικρατεί, πώς η φιλοδοξία διαστρεβλώνει την κρίση και πώς οι ηγέτες -παγιδευμένοι σε έναν στενό διάδρομο κακών επιλογών- πείθουν τους εαυτούς τους ότι ο πόλεμος είναι ο μόνος βιώσιμος δρόμος που απομένει.

Η αφήγησή του δείχνει ότι η σύγκρουση δεν προκύπτει συχνά από αναγκαιότητα, αλλά από λάθος ανάγνωση, λάθος υπολογισμό και πάθη ακυβέρνητα από τη λογική.

Ακόμη και ο Άλισον, προς τιμήν του, ποτέ δεν ισχυρίστηκε ότι η «παγίδα» ήταν αναπόφευκτη. Το βασικό του επιχείρημα ήταν ότι ο πόλεμος είναι πιθανός αλλά όχι αναπόφευκτος όταν μια ανερχόμενη δύναμη αμφισβητεί μια κυρίαρχη.

Στην πραγματικότητα, πολλά από τα γραπτά του Άλισον χρησιμεύουν ως προειδοποίηση για να σπάσει το μοτίβο, όχι να γίνει αποδεκτό.

Υπό αυτή την έννοια, η «παγίδα του Θουκυδίδη» έχει χρησιμοποιηθεί λανθασμένα τόσο από σχολιαστές όσο και από υπεύθυνους χάραξης πολιτικής. Κάποιοι την αντιμετωπίζουν ως επιβεβαίωση ότι ο πόλεμος «ψήνεται» στη δομή της μετάβασης ισχύος -μια δικαιολογία για να αυξηθούν οι αμυντικοί προϋπολογισμοί ή να μιλήσουν επιθετικά στο Πεκίνο- ενώ στην πραγματικότητα θα έπρεπε να προκαλέσει προβληματισμό και συγκράτηση.

Διαβάζοντας κανείς προσεκτικά τον Θουκυδίδη διαπιστώνει ότι ο Πελοποννησιακός πόλεμος δεν αφορούσε μόνο μια μεταβαλλόμενη ισορροπία δυνάμεων. Αφορούσε επίσης την υπερηφάνεια, την κακή κρίση και την αποτυχία της ηγεσίας με σύνεση.

Σκεφτείτε τη διάσημη παρατήρησή του: «Η άγνοια είναι τολμηρή και η γνώση επιφυλακτική». Αυτό δεν είναι μια δομική εικόνα -είναι μια ανθρώπινη. Απευθύνεται ξεκάθαρα σε εκείνους που μπερδεύουν την παρόρμηση με τη στρατηγική και καυχιούνται για δύναμη.

Ή πάρτε την ανατριχιαστική διατύπωσή του: «Οι δυνατοί κάνουν ό,τι θέλουν και οι αδύναμοι υποφέρουν ό,τι πρέπει». Αυτό δεν είναι αποδοχή της realpolitik. Είναι ένα τραγικό μοιρολόι για το τι συμβαίνει όταν η εξουσία γίνεται ασύδοτη και η δικαιοσύνη παραμερίζεται.

Υπό αυτό το πρίσμα, το πραγματικό δίδαγμα του Θουκυδίδη δεν είναι ότι ο πόλεμος είναι προκαθορισμένος, αλλά ότι γίνεται πιο πιθανός όταν τα έθνη αφήνουν τον φόβο να θολώσει τη λογική, όταν οι ηγέτες λανθασμένα πλασάρονται ως συνετοί και όταν οι στρατηγικές αποφάσεις οδηγούνται από ανασφάλεια και όχι από σαφήνεια.

Ο Θουκυδίδης μας υπενθυμίζει πόσο εύκολα η αντίληψη μετατρέπεται σε εσφαλμένη αντίληψη -και πόσο επικίνδυνο είναι όταν οι ηγέτες, πεπεισμένοι για τη δική τους αρετή ή αναγκαιότητα, σταματούν να ακούν όποιον διαφωνεί.

Από την Ημερίδα με θέμα «Αναγνώσεις Θουκυδίδη». Παρασκευή 01 Δεκεμβρίου 2023, Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων (ΓΡ. ΤΥΠΟΥ ΓΕΕΘΑ/EUROKINISSI)Τα πραγματικά διδάγματα του Θουκυδίδη

Στο σημερινό πλαίσιο, η επίκληση της «παγίδας του Θουκυδίδη» ως δικαιολογία για την αντιπαράθεση με την Κίνα μπορεί να κάνει περισσότερο κακό παρά καλό. Ενισχύει την αντίληψη ότι η σύγκρουση βρίσκεται ήδη σε τροχιά και δεν μπορεί να σταματήσει.

Αλλά αν υπάρχει ένα μάθημα στην «Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου», δεν είναι ότι ο πόλεμος είναι αναπόφευκτος, αλλά ότι γίνεται πιθανός όταν ο χώρος για σύνεση και προβληματισμό καταρρέει κάτω από το βάρος του φόβου και της υπερηφάνειας.

Ο Θουκυδίδης δεν προσφέρει μια θεωρία διεθνούς πολιτικής, αλλά μια προειδοποίηση -μια νουθεσία στους ηγέτες που, συνεπαρμένοι από τις δικές τους αφηγήσεις, οδηγούν τα έθνη τους στον γκρεμό.

Η αποφυγή αυτής της μοίρας απαιτεί καλύτερη κρίση. Και πάνω απ’ όλα, απαιτεί την ταπεινότητα να αναγνωρίσουμε ότι το μέλλον δεν καθορίζεται μόνο από δομικές πιέσεις, αλλά από τις επιλογές που κάνουν οι άνθρωποι.

Βίντεο από το 2022:

Διαβάστε περισσότερα Η «παγίδα του Θουκυδίδη»: Απαραίτητα μαθήματα από την αρχαία Ελλάδα για Κίνα και ΗΠΑ, ή μήπως…