Στέφανος Ρόκος: «Οι δύο ναοί»

Μια λυρική αφήγηση, γεμάτη σύμβολα, μορφές, σπαράγματα πραγμάτων και ιδεών, που αναδύονται μέσα από τη βαθιά ψυχή του τόπου στο συναπάντημά της με την ψυχή του δημιουργού. Αυτό είναι το ταξίδι του Στέφανου Ρόκου στην Ιαπωνία. Και το πραγματώνει με τη λεπτότητα και το άρωμα της φυσιογνωμίας της, της φύσης και του πολιτισμού, της παράδοσης και των θρησκευτικών της διασταυρώσεων. Οι δύο ναοί: ο τίτλος της δίγλωσσης έκδοσης αποκαλύπτει το κέντρο βάρους ενός πολιτισμού που υποτάσσει τη λεπταίσθητη γοητεία του στη σύγκραση

«Η πρώτη γοητεία της Ιαπωνίας είναι άυλη και ρευστή σαν άρωμα», θα γράψει ο Λευκάδιος Χερν για την πρωταρχική αίσθηση που η άφιξή του στη Γιοκοχάμα προκαλεί. Αυτή την εξαίσια λυρική απόδοση του τόπου, λόγος σαν μια μουσική παρτιτούρα, ο Στέφανος Ρόκος προτάσσει στο δικό του βιβλίο, προσφέροντας με την τέχνη του το αισθητικό και συναισθηματικό στίγμα του ταξιδιού του: μια εικαστική περιπλάνηση, όπου ο ταξιδευτής αφήνει ελεύθερη τη δημιουργική του βιωμένη εμπειρία να μορφοποιήσει τις όποιες διασταυρώσεις πολιτισμών, συναισθημάτων, εικόνων, εμπειριών, καθώς απρόσκλητες έρχονται ως μυθικές κληρονομιές από ακούσματα και πολλαπλά αισθητηριακά και ψυχικά εμβαπτίσματα: για να παραγάγουν την προσωπική κοσμοεικόνα και τις ένυλες και πνευματικές της αποδόσεις.

Ο εικαστικός Στέφανος Ρόκος θα ταξιδέψει στην Ιαπωνία τον χειμώνα του 2019, λίγο πριν από το ξέσπασμα της πανδημίας. «Ό,τι ήδη φανταζόμουν γι’ αυτόν τον τόπο και όσα έμαθα τις δέκα εκείνες μέρες, από τις 22 Νοεμβρίου έως τις 2 Δεκεμβρίου στο Τόκιο, τη Νάρα και το Κιότο, τα αποτυπώνω σ’ αυτή την έκθεση», γράφει στο θαυμάσιο εισαγωγικό του κείμενο, ερμηνεύοντας με ακρίβεια το εικαστικό αποτέλεσμα εκείνης της ταξιδιωτικής εμπειρίας. Τη συνάντηση της αρχικής, προεμπειρικής φαντασίωσης για τη χώρα με ό,τι εκείνη καταχώρισε στις αισθητηριακές και ψυχικές του προσλαμβάνουσες. Κάπως έτσι δεν συνηχούν τα πράγματα στη δημιουργική, ευφάνταστη νόηση των ανθρώπων, που παραδίδουν την προσωπική τους συγκομιδή σε επεξεργασία πολιτισμικού και πνευματικού εμπλουτισμού των αποδεκτών της;

Ο τόπος –ο κάθε τόπος– ενοικείται από το πνεύμα του. Οι Ρωμαίοι μιλούσαν για το πνεύμα του τόπου. Και ο Christian Norberg-Schulz σ’ αυτό το πνεύμα –genius loci– επανέρχεται και το επεξεργάζεται με στόχο την προσέγγιση του «υπαρξιακού χώρου», τον ξεχωριστό του χαρακτήρα, με τον οποίον ο άνθρωπος οφείλει να εναρμονισθεί. Εδώ αναγνωρίζεται η διαλεκτική του ανθρώπου με το περιβάλλον, με την ποικιλία του φυσικού περιβάλλοντος και των νοημάτων που εκπέμπει. Σιωπηλά, άφωνα, αλλά πείσμονα και ανυποχώρητα. Το πνεύμα του, η γενική ατμόσφαιρα, ο χαρακτήρας του απευθύνονται με τις σιωπηλές φωνές τους στον επισκέπτη και μορφοποιούν μέσα του νοητικό και ψυχικό γεγονός, τη βιωμένη εμπειρία του. Από τη στιγμή αυτής της ώσμωσης αρχίζει να λειτουργεί το προσωπικό βίωμα ως η ποιητική, μοναδική στην ιδιαιτερότητα και την υποκειμενικότητά της αναδημιουργημένη πρόσληψη του τόπου. Τότε τα αντικείμενα μετουσιώνονται σε συμβολισμούς που αποδίδουν αυτόν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα, την ψυχή του τόπου, που διασταυρούμενη με κείνη του επισκέπτη-δημιουργού παράγουν την προσωπική εννόησή του, μορφοποιούν μιαν υποκειμενική, μοναδική imago mundi.

Μια προσωπική, ιδιόμορφη, ιδιοσυγκρασιακή οπτική-καλλιτεχνική συνομιλία με τη χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου μάς προσφέρει ο Στέφανος Ρόκος. Την «ταύτιση» με τα σημαινόμενα των πραγμάτων, φύση, αντικείμενα, τελετουργίες, άνθρωποι, κίνηση, τέχνη, καθημερινότητα, χρώμα, σύμβολα, προσοικειώσεις ενδοψυχικές, παράγουν τα έσω τοπία του καλλιτέχνη εκπεφρασμένα ως εικαστικές χειρονομίες πολλαπλών εννοήσεων.

{jb_quote}Είναι ωσάν να επιδιώκει ο καλλιτέχνης τη διαπολιτισμική, απροκατάληπτη συνεύρεση ανθρώπων μέσω της καθολικής γλώσσας της τέχνης, με την υλοποίηση μιας καλλιτεχνικής εσπεράντο, που είτε αναδεικνύει, είτε, ισοζυγισμένα πάντα, χαμηλότονα υποδηλώνει το άξιον εστί του διαφορετικού.{/jb_quote}

Έχω γνωρίσει την Ιαπωνία και εξακολουθώ να την αναζητώ στην ποικίλη διαχρονία της μέσα από τη ματιά του ανεξάντλητου Λευκάδιου Χερν και μέσω αυτού στη θεωρητική σκέψη τoυ Ernest Fenollosa· στην αγωνιώδη προσπάθεια και των δύο να διασώσουν το πνεύμα και τον χαρακτήρα της από την εισβολή του δυτικού καλλιτεχνικού ήθους και των επείσακτων ηθών ζωής: καθώς η εποχή του Μεϊτζί (1868-1912) τα δεξιώνεται ως το αναπτυξιακό και εκσυγχρονιστικό μέλλον της απομονωμένης μέχρι τότε χώρας. Η γιόογκα –η δυτική ζωγραφική, όπως οι Γιαπωνέζοι την αποκαλούσαν– περνάει τώρα (τέλη του 19ου αιώνα) μέσα από σχολές και καλλιτεχνικά εργαστήρια, στα οποία διδάσκουν τις τεχνικές, τα υλικά, τις τεχνοτροπίες της δυτικής τέχνης ζωγράφοι από τη Δύση και ανοίγουν στους διψασμένους Ιάπωνες μαθητές τις μεγάλες καλλιτεχνικές πρωτεύουσες του δυτικού κόσμου, κυρίως το Παρίσι. Ταυτόχρονα οι δυτικοί ανακαλύπτουν στην Ιαπωνία μια ανεκμετάλλευτη φλέβα χρυσού για την έμπνευσή τους –τις ιαπωνικές τέχνες, κυρίως την ξυλογραφία–, ώστε να παραχθεί από το 1880 και μετά μια δημιουργική μεταξύ τους καλλιτεχνική διαλεκτική. Έτσι, και με τη δυναμική παρουσία του κριτικού τέχνης που προαναφέραμε, Ernest Fenollosa, του μαθητή του Οκακούρα Κακούζο και ζωγράφων όπως οι Τομιόκα Τεσάι και Κόονο Μπουνρέι δημιούργησαν τη Νιχόνγκα, ένα υβρίδιο καλλιτεχνικό που συμφύρει δημιουργικά την ανατολική με τη δυτική τέχνη, υλοποιώντας μιαν άλλη αίσθηση και ποικίλες δυνατότητες ανανέωσης του «αισθητικού πολιτισμού» της Ανατολής.

Το ταξίδι του Στέφανου Ρόκου δεν είναι απλώς η πολιτισμική και πνευματική εμπειρία του προικισμένου καλλιτέχνη. Γενναιόδωρη η τέχνη ανοίγεται στους αποδέκτες της – τύχη αγαθή αν συναντηθεί με πολλούς. Αυτό έπραξε και ο ζωγράφος και συγγραφέας των Δύο ναών. Μας πήρε μαζί του. Ετεροχρονισμένα ίσως. Γιατί; Αναρωτιέται και ένας άλλος ποιητής –και των ταξιδιών ποιητής– ο Γιώργος Βέης (Από το Τόκιο στο Χαρτούμ): «Ένα βάρος που θέλει κανείς να το ξεφορτωθεί μια ώρα αρχύτερα, ενώ βιώνει το εσωτερικό αυτής της πόλης;» (Πρόκειται για το Τόκιο). Για να απαντήσει ο ίδιος: «Το θεωρώ κατηγορηματικά απίθανο. Αναζητώ ξανά την αρχή, επιστρέφω στις αναγκαίες ισορροπίες, εκεί ακριβώς όπου θα έπρεπε να παραιτηθώ από την εξάντληση, ξέρω ότι με περιμένει το δέος μιας επιβλητικής μέθεξης ηλεκτρισμένων επιφανειών, ομιλητικών όγκων και προσωποπαγών αρχιτεκτονημάτων… Νιώθω προέκταση του τοπίου και γνώρισμά του ταυτοχρόνως: I am what is around me» (σ.29).

Αυτό συμβαίνει και με το εικαστικό οδοιπορικό του Στέφανου Ρόκου. Μια απροσδιόριστη διαδικασία μέθεξης, όπου χάνονται τα όρια –γεωγραφικά και αισθητικά–, οι ποιότητες, τα χρώματα, οι φόρμες, τα υλικά, η ξέχωρη Δύση και Ανατολή, και αναδύεται σε πρωτόφαντες ισορροπίες ένα προσωπικό «παρατηρητήριο» κατα-γραφών και οπτικών ανα-παραστάσεων, όπως η συναισθηματική οικείωση με τα πράγματα, με το άρωμα, τη διάφανη και αδιόρατη ψυχή του τόπου ανα-δημιουργεί. Σπαράγματα αντικειμένων, ανθρώπων, φυσικών στοιχείων, σκηνών της καθημερινής ζωής, αρχιτεκτονικών δημιουργημάτων, ναών, προϊόντων, θαλάσσιων οντοτήτων, μυθολογικών πλασμάτων, οικιακών χρηστικών σκευών εναρμονίζονται και συνηχούν σε άλλους, άσχετους από τον ρεαλισμό τους, συσχετισμούς, ώστε να διατυπώσουν και να καθοδηγήσουν στην έσω όραση του καλλιτέχνη. Καμιά αποτετελεσμένη τεχνοτροπία δεν κυριαρχεί στην εικαστική αποτύπωση του ταξιδιού.

Τόσο οι μικρο-, όσο και οι μακρο-σκοπικές εικονίσεις συμφύρουν δημιουργικά σχολές και τεχνοτροπίες –από τον δυτικό εξπρεσιονισμό, τον ιμπρεσιονισμό, τον κονστρουκτιβισμό, τον αφαιρετικό εξπρεσιονισμό…– και εμπειρίες της ανατολικής τέχνης· και υλοποιούν ελεύθερα έναν μεταμοντέρνο οίστρο εμπνεύσεων –με την ποικιλία των διασταυρούμενων εικαστικών εμπειριών– στο πλαίσιο ενός παγκοσμιοποιημένου πλέον καμβά απεικονίσεων: που οδηγούν συνειρμικά από τη Δύση στην Ανατολή και τανάπαλιν, ενώ στην πορεία αποκαθίσταται η συνθετική αυτοτέλεια και ενότητα της διαλεκτικής των αντιτιθέμενων κόσμων. Η γυναικεία, απροσδιόριστων αναφορών, μορφή εν όλω ή εν μέρει –με τα επιμέρους συμβολικά θραύσματα και τις εκδοχές της– καθοδηγεί σε μιαν ατμόσφαιρα λεπτού, άλλοτε, ερωτισμού και άλλοτε στην ένταση εξπρεσιονιστικών αισθησιακών και εξωτικών φαντασιώσεων. Είναι ωσάν να επιδιώκει ο καλλιτέχνης τη διαπολιτισμική, απροκατάληπτη συνεύρεση ανθρώπων μέσω της καθολικής γλώσσας της τέχνης, με την υλοποίηση μιας καλλιτεχνικής εσπεράντο, που είτε αναδεικνύει, είτε, ισοζυγισμένα πάντα, χαμηλότονα υποδηλώνει το άξιον εστί του διαφορετικού. Χιλιάδες γλώσσες κρένουν την ένταση του συναισθήματος, της έμπνευσης, της ποίησης, της ίδιας της ζωής.

Για την ποιότητα και την ουσία της τέχνης του Στέφανου Ρόκου γενικά και ειδικότερα σ’ αυτό το ταξιδιωτικό λεύκωμα υπάρχει το ουσιώδες και περιεκτικό τεχνοκριτικό κείμενο του καθηγητή της ΑΣΚΤ και εικαστικού καλλιτέχνη Κώστα Χριστόπουλου (σ.124-135), στην ελληνική και αγγλική γλώσσα, όπως και τα άλλα κείμενα του περιέχονται στον τόμο: το μότο από τις ρήσεις του Βούδα, το απόσπασμα κειμένου από τη λυρική αφήγηση των πρώτων εντυπώσεων του Λευκάδιου Χερν για την Ιαπωνία, το εξαιρετικό, λυρικό επίσης, κείμενο του ίδιου του καλλιτέχνη. Και τα δύο επιλογικά κείμενα: το βιωματικό της σκηνοθέτιδος Joyce A. Nashawati και το προαναφερθέν του Κώστα Χριστόπουλου. Όλα τα παραπάνω συνιστούν θαυμάσιους αυτοτελείς υπομνηματισμούς λόγου της κύριας πορείας των χρωμάτων και της συμβολικής τους διαχείρισης στη διάρκεια της εικαστικής ξενάγησης.

Ο καλλιτέχνης Στέφανος Ρόκος δεν τέλειωσε το ταξίδι του στην Ιαπωνία. Γοητευμένος, κυρίαρχος πλέον των αισθητικών και ψυχικών ανακλαστικών του ταξιδιού, με μιαν εσωστρεφή διάθεση στοχασμού διάρκειας, βρήκε τον πιο πολύσημο τρόπο να το απομνημειώσει, διατηρώντας ωστόσο εν δυνάμει ανανεούμενες τις ζωτικές λειτουργίες αυτού του στοχασμού και τα μηνύματά του. Μέσα σε τέσσερις εικαστικά αισθητοποιημένους σταθμούς: Θόρυβοι στην Ιαπωνία, Αναστοχασμός, Οκτώ εκατομμύρια κάμι, Μια φάλαγγα φαντασμάτων, παρατάσσει τις παλίνδρομες φαντασιώσεις του για τη Χώρα των Χρυσανθέμων, σμιλεύοντας τον κόσμο μιας άλλης πολυπρισματικής όρασης και αισθητικής και την προσφέρει άνευ όρων στον ευαίσθητο αποδέκτη τους· αφαρπάζοντάς τον, οικεία βουλήσει, από το στατικό του παρόν στην ανεπανάληπτη διαπλοκή του μύθου των ξεχωριστών κόσμων, όπου όμως ο χρωστήρας και η ενδιάθετη ψυχική και νοητική του ιδιοσυστασία ενοποιεί. Ένας οφειλόμενος εγκωμιαστικός λόγος και για τις Εκδόσεις Στερέωμα, που διέσωσαν αλώβητη τη χρωματική και γενικότερα την ποιοτική ουσία αυτού του ταξιδιού. Εμείς δεν έχουμε παρά να ακολουθήσουμε –ως έτοιμοι μύστες– τα τελετουργικά της ανεπανάληπτης διαδρομής!

Οι δύο ναοί / The Two Temples
Στέφανος Ρόκος / Stefanos Rokos
Στερέωμα
144 σελ.
ISBN 978-618-5617-08-0
Τιμή €27,00